Βασιλόπιτα: η βασίλισσα της Πρωτοχρονιάς

Το κόψιμο της βασιλόπιτας είναι από τα λίγα έθιμα που έχουν επιβιώσει με το πέρας των χρόνων. Πάει πίσω στα προχριστιανικά χρόνια της αρχαιότητας, με τους άρτους που πρόσφεραν οι Αθηναίοι είτε στα Κρόνια τα οποία εξελίχθηκαν στα Σατουρνάλια των Ρωμαίων, είτε σε άλλες σημαντικές περιόδους της ζωής των ανθρώπων. Για παράδειγμα, κάθε Αθηναίος στρατιώτης πριν πάει στον πόλεμο, αφιέρωνε τρία ψωμάκια στον Άρη, το θεό του πολέμου. Ένα για να πάει καλά, ένα για να νικήσει και ένα για γυρίσει αρτιμελής. Κατά την εορτή του θερισμού, που την αποκαλούσαν ”Θαλύσια” και ήταν αφιερωμένη στη θεά Δήμητρα, ζύμωναν έναν μεγάλο εορταστικό άρτο από σιτάρι τον ”Θαλύσιο άρτο” προς τιμήν της. Επίσης, οι κυνηγοί αφιέρωναν τέτοια ψωμάκια στη θεά Άρτεμη, που είναι προστάτιδα του κυνηγιού, ώστε να έχουν πλούσιο κυνήγι.

Στα χριστιανικά χρόνια, το κόψιμο της πίτας συνδέθηκε με την γιορτή του Μέγα Βασιλείου και καθιερώθηκε ως ένα πολύ προσφιλές τελετουργικό με συμβολικό χαρακτήρα που εκφράζει την επιθυμία των ανθρώπων για καλοτυχία και πλουτισμό στη νέα χρονιά που ξεκινά την 1η Ιανουαρίου. Η παράδοση λέει ότι η ιστορία της βασιλόπιτας ξεκινά στη Καισαρεία της Καππαδοκίας, στη Μικρά Ασία, όπου διοικούσε ο Μέγας Βασίλειος, ένας άνθρωπος γεμάτος κατανόηση, αγάπη και συμπόνια. Κύριο του μέλημα ήταν η χώρα να λειτουργεί αρμονικά και ενθάρρυνε τους πολίτες του να στηρίζουν και να βοηθάνε ο ένας τον άλλον, σαν μία γροθιά. Μία μέρα όμως ένας στρατηγός της περιοχής, ζήτησε να του δοθούν όλοι οι θησαυροί της πόλης, αλλιώς τους απειλούσε ότι θα πολιορκούσε την Καισαρεία και θα την κατακτούσε. Ο Μέγας Βασίλειος φανερά στεναχωρημένος και φοβισμένος προσευχόταν όλη την νύχτα στο Θεό για να σώσει την πόλη του. Το επόμενο πρωί ο στρατηγός αποφασισμένος πλέον, περικύκλωσε με τον στρατό του την Καισαρεία και απαίτησε το χρυσάφι και ότι άλλο πολύτιμο υπήρχε στην πόλη. Ο Μέγας Βασίλειος του απάντησε ότι οι άνθρωποι της πόλης του πεινάνε από την φτώχεια και δεν έχουν τίποτα να του δώσουν. Φανερά εξοργισμένος ο στρατηγός αρχίζει να απειλεί ότι θα εξορίσει, ακόμα και ότι θα σκοτώσει τον Μέγα Βασίλειο. Επειδή όμως, οι χριστιανοί της Καισαρείας τον αγαπούσαν πολύ, αποφάσισαν να μαζέψουν ότι χρυσάφι είχαν από τα σπίτια τους και να το προσφέρουν στον στρατηγό ώστε να σωθούν. Βλέποντας την κατάσταση αυτή ο στρατηγός, θύμωσε ακόμα πιο πολύ και διέταξε τον στρατό του να επιτεθεί στο λαό της πόλης. Τότε ο Μέγας Βασίλειος προσευχήθηκε και παρουσίασε σε αυτόν ένα σεντούκι, όπου μέσα υπήρχαν ότι χρυσαφικά είχε μαζέψει ο ίδιος και ο λαός του. Τη στιγμή όμως, που ο στρατηγός πήγε να αρπάξει το σεντούκι, μία δυνατή λάμψη εμφανίστηκε και αμέσως μετά ένας λαμπρός καβαλάρης όρμηξε με το στρατό του πάνω στον στρατηγό και τους δικούς του και τους αφάνισαν. Λένε ότι ο λαμπρός καβαλάρης ήταν ο Άγιος Μερκούριος και ο στρατός του οι άγγελοι. Έτσι, σώθηκε η πόλη της Καισαρείας. Έπειτα από αυτό όμως ο Μέγας Βασίλειος έπρεπε να μοιράσει τα χρυσαφικά στους κατοίκους της πόλης, μα η μοιρασιά έπρεπε να είναι δίκαια και αυτό ήταν πολύ δύσκολο. Προσευχήθηκε λοιπόν στο θεό και με τη βοήθεια του βρήκε τη λύση. Κάλεσε τους διακόνους του και τους είπε να ζυμώσουν ψωμάκια και μέσα στο καθένα να βάλουν λίγα χρυσαφικά και στη συνέχεια να τα μοιράσουν στους κατοίκους. Έτσι, κάθε οικογένεια βρήκε μέσα τα χρυσαφικά της. Το ψωμάκι αυτό λοιπόν ονομάστηκε Βασιλόπιτα και έφερε χαρά και ευλογία στους ανθρώπους της Καισαρείας.

Η αγροτική Ελλάδα των χριστιανικών χρόνων γιόρταζε περισσότερο με αλμυρές βασιλόπιτες (που είναι και θρεπτικές), με κρέας, χόρτα ή συνδυασμό αυτών, ακόμα και πίτες με τυρί που ο αρχηγός του σπιτιού έκοβε σε κομμάτια και μοιραζε είτε το βράδυ της παραμονής αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου είτε το μεσημέρι ανήμερα την πρωτοχρονιά. Κατά την παράδοση ο νοικοκύρης του κάθε σπιτιού την έστρεφε τρεις φορές στο όνομα της Αγίας Τριάδος. Έπειτα, με ένα κλειδί, μαχαίρι ή πιρούνι πέρναγε τρεις φορές το σημείο του σταυρού για να κόβεται η κακογλωσσιά, να κλειδώνονται τα κακά στόματα ή να αποτρέπεται το κακό μάτι και την ώρα που άλλαζε ο χρόνος άρχιζε να ονοματίζει τα κομμάτια, με καθιερωμένη πάντα σειρά. Πρώτο ήταν του Άι-Βασίλη, μετά του Χριστού και της Παναγίας, του σπιτιού, του φτωχού και τέλος ένα για κάθε μέλος της οικογένειας, αρχίζοντας από τους μεγαλύτερους και καταλήγοντας στα παιδιά. Όταν τελείωνε το εορταστικό δείπνο η οικογένεια, ο νοικοκύρης κατέβαινε στο στάβλο να ταΐσει την πίτα τους στα ζωντανά, ενώ την επόμενη μέρα θρυμμάτιζε και σκορπούσε ένα κομμάτι στα κτήματα και στα αμπέλια. Στο εσωτερικό όλες οι πίτες είχαν το φλουρί που κέρδιζε ο τυχερός της νέας χρονιάς. Παραδοσιακά, το νόμισμα αυτό ήταν χρυσό (κωσταντινάτο) ή ασημένιο και αυτός που του τύχαινε το τοποθετούσε στο εικονοστάσι.

Στις μέρες μας το έθιμο συνεχίζεται και κάθε σπίτι φτιάχνει την παραμονή της Πρωτοχρονιάς τη βασιλόπιτά του!  Όταν το ρολόι δείξει 12:00 τα μεσάνυχτα σβήνουμε τα φώτα μετρώντας αντίστροφα και μετά από ένα λεπτό τα ανάβουμε πάλι, για να υποδεχθούμε το νέο έτος. Τότε, ο νοικοκύρης του κάθε σπιτιού σταυρώνει την βασιλόπιτα τρεις φορές  και αρχίζει να την κόβει σε τριγωνικά κομμάτια. Το πρώτο κομμάτι που κόβεται είναι του Χριστού, το επόμενο του σπιτιού, μετά του Άι Βασίλη και τέλος του φτωχού. Έπειτα παίρνουν σειρά τα μέλη της οικογένειας και οι άλλοι συνδαιτημόνες ξεκινώντας πάντα από τον σπιτονοικοκύρη και τη σπιτονοικοκυρά.

Ας κάνουμε όμως ένα σύντομο ταξιδάκι σε όλη την Ελλάδα , να μάθουμε τις παραδόσεις κάθε τόπου!

Ήπειρος

Στην Ήπειρο η παραδοσιακή βασιλόπιτα φτιάχνεται με κοτόπουλο, χοντροκομμένο αρνίσιο κιμά ή ολόκληρα κομμάτια χοιρινού κρέατος, ανακατεμένα με τραχανά, πράσα και αυγά και κόβεται το μεσημέρι της Πρωτοχρονιάς. Ο μεγαλύτερος της οικογένειας κόβει την πίτα σε κομμάτια και δίνει μια με το χέρι στο ταψί να πάρει μια στροφή και όποιο κομμάτι τύχει στον καθένα είναι το δικό του. Εκτός από το νόμισμα, ανάλογα με το επάγγελμα των μελών της οικογένειας σαν φλουρί βάζουν μικρό ξυλάκι για υγεία των αγωγιατών, μικρό κουκουνάρι για τους ξυλοκόπους, φύλλο πουρνάρι για τον τσοπάνη, άχυρο για τον γεωργό, σταυρουδάκι για το καλό του σπιτιού ή διάφορους καρπούς (σιτάρι, κουκί, φασόλι, καλαμπόκι κτλ.) για να ευλογεί και να χιλιάζει η χάρη του Άγιου Βασίλη.

Μακεδονία

Στη Μακεδονία επίσης η βασιλόπιτα είναι πίτα με κρέας. Στην Κοζάνη η παράδοση ήθελε δύο βασιλόπιτες μία γλυκιά και μία αλμυρή με φύλλα. Την γλυκιά την έκοβαν τα μεσάνυχτα, στην αλλαγή του χρόνου, για να έρθουν γλυκιές μέρες. Την αλμυρή που ήταν αυτή που περιείχε το φλουρί, το ”δώρο” όπως το έλεγαν, την έκοβαν στο μεσημεριανό τους εορταστικό τραπέζι της πρωτοχρονιάς και ο τυχερός άναβε με το νόμισμα μία λαμπάδα για το καλό όλης της οικογένειας.

Θράκη

Στις Καστανιές της Ανατολικής Θράκης έφτιαχναν βασιλόπιτα με πολλά φύλλα που είχε γέμιση πλιγούρι. Ανάμεσα στα φύλλα παράχωναν το φλουρί και συμβολικά για καλή τύχη ένα πελεκούδι (ξύσμα ξύλου) από την πόρτα, ένα σπυρί στάρι για τα χωράφια, σταφίδα για το αμπέλι κοκ. Στα Άβδηρα της Ξάνθης, ανοίγουν φύλλο και φτιάχνουν μια πίτα με πράσο, κιμά και κύμινο που ψήνεται σε ρηχό ταψί, το σινί. Μέσα εκεί βάζουν το φλουρί.

Θεσσαλία

Στα χωριά της Θεσσαλίας φτιάχνουν επίσης κρεατόπιτα με κρέας από τον οικόσιτο χοίρο, γλυκό τραχανά, κρεμμύδια, ξυλάκι κανέλας και μπαχάρι. Μάλιστα, στη Ραψάνη, εκτός από το κέρμα βάζανε παλιά ένα κλήμα (από το αμπέλι) και ένα κλαράκι μουριά για να έχει καλή τύχη αντίστοιχα η παραγωγή του κρασιού και του μεταξιού. Στα Τρίκαλα αφού κάθε οικογένεια έκοβε την δικιά της πίτα, λίγο μετά τα μεσάνυχτα οι άντρες του σπιτιού πήγαιναν στη στάνη και έκοβαν μία ξεχωριστή πίτα για τον τσοπάνη και τραγουδούσαν μαζί του, γελούσαν και χόρευαν μέχρι το πρωί. Στην πίτα εκείνη το νόμισμα ήταν ένα κουλουριασμένο ξυλάκι που το αποκαλούσαν ”μαντρί” και το θεωρούσαν κάτι ιερό. Για τον λόγο αυτό οποίος το έβρισκε το έκρυβε μέσα στην στάνη του σε σημείο τέτοιο όπου δεν θα το πατούσαν άνθρωποι και ζώα.

Κρήτη

Στα Χανιά τη βασιλόπιτα τη ζύμωναν με λάδι, αλεύρι, ζάχαρη και πολλά μυρωδικά, τα οποία συμβολίζουν την αφθονία των οικογενειακών αγαθών. Μόλις η νοικοκυρά την έβαζε στο ταψί, σχεδίαζε στην όψη της με πιρούνι έναν τσιμπητό σταυρό και άλλα πλουμίδια, ώστε να ξορκίσουν το κακό μάτι. Επίσης, έφτιαχναν παράξενα σχήματα με ένα κλειδί, για να κλειδώσουν την κακογλωσσιά, ενώ με μία δαχτυλήθρα που ήταν το σύμβολο της νοικοκυροσύνης, γέμιζαν τα ενδιάμεσα κενά με σχέδια, για να είναι οι γυναίκες του σπιτιού γερές και προκομμένες.

Νησιά

Στην Κάρπαθο και στη Σκύρο έπλαθαν μία ξεχωριστή πίτα για τα μεγάλα ζώα, τους πολύτιμους εργάτες του νοικοκύρη και την ονόμαζαν ”βοδόκλουρα” και τους την τάιζαν θρυμματισμένη με λίγο αλάτι, ανήμερα της πρωτοχρονιάς.

Μ. Ασία

Από τους Έλληνες της Μικρασίας μας έρχονται κυρίως γλυκές πίτες που είναι φτιαγμένες σαν ψωμί ή σαν γλυκό. Από πάνω στολίζονταν με σφραγίδες δικέφαλου αετού ή σταυρού ή σχέδια με ξηρούς καρπούς, ζάχαρη και σουσάμι. Στη Σμύρνη έφτιαχναν μια γλυκιά τριφτή βασιλόπιτα με αλεύρι, αυγά, ζάχαρη γιαούρτι και αρώματα από μαχλέπι και μαστίχα. Στις αστικές συνταγές της Πόλης η συνταγή της βασιλόπιτας είναι ζύμη για τσουρέκι, με μαχλέπι και κακουλέ. Στην Αρτάκη της Μικράς Ασίας άνοιγαν πολλά λεπτά φύλλα σαν του μπακλαβά και έφτιαχναν τη φιλένια ή ζαχαροκαντιοζυμωτή, μια πίτα με βούτυρο, ζάχαρη και μπόλικο αμύγδαλο. Μέσα εκεί βάζανε το φλουρί τυλιγμένο μέσα σε τσόφλι αυγού για να συμβολίζει την αφθονία του σπιτιού. Σε πολλά αγροτικά μέρη της κυρίως Ελλάδας αλλά και της Μικρασίας κόβονταν δύο βασιλόπιτες, μία για την οικογένεια και μία για τα ζώα του σπιτιού. Μάλιστα οι τσοπάνηδες από τα καραμπουρνιώτικα χωριά της Μικρασίας έκοβαν τη μία πίτα ανήμερα του Αγίου Βασιλείου στο σπίτι τους και τη δεύτερη των Φώτων στο μαντρί τους.

Πόντος

Η ποντιακή βασιλόπιτα περιέχει τυρί (μυτζίν) και η αυθεντική συνταγή έχει προζύμι που σήμερα συνήθως το αντικαθιστούμε για ευκολία με μαγιά. Γίνεται αφράτη και μεστή. Μάλιστα στη Σινώπη, όποιος έβρισκε το φλουρί της βασιλόπιτας την παραμονή όφειλε να επισκεφθεί πρωί πρωί τη βρύση του χωριού και να αφήσει εκεί ένα κομμάτι πίτα αλειμμένο με μέλι και βούτυρο. Έτσι εξευμένιζε το στοιχειό που ζούσε στη βρύση. Έπειτα γέμιζε έναν κουβά «αγιοβασιλιώτικο νερό» για ανανέωση.

Εμείς έχουμε να σας προτείνουμε ένα σωρό βασιλόπιτες, γλυκές ή αλμυρές, περισσότερο ή λιγότερο παραδοσιακές, από κάθε γωνιά της Ελλάδας!

• Πολίτικη βασιλόπιτα τσουρέκι
• Βασιλόπιτα Σμύρνης γεμιστή
• Ηπειρώτικη βασιλόπιτα με σύκα και τυρί
• Αλμυρή Βασιλόπιτα Μακεδονίας
• Βασιλόπιτα Σμύρνης
• Τριφτή Βασιλόπιτα Καππαδοκίας
• Βασιλόπιτα ποντιακή
• Παραδοσιακή βασιλόπιτα Αγιάσου (Λέσβος)
• Βασιλόπιτα κέικ παραδοσιακή
• Βασιλειόπιτα (Άνδρος)
• Βασιλόπιτα αναντάμ παπαντάμ (Θεσσαλία)
• Βασιλόπιτα με πορτοκάλι (Κρήτη)
• Ζακυνθινή κουλούρα

Μην ξεχνάτε βέβαια να την στολίσετε κιόλας από πάνω! Έχετε ένα σωρό επιλογές: να την πασπαλίσετε με ζάχαρη άχνη, με τρούφα, με γλάσο, με ζαχαρόπαστα και να την διακοσμήσετε με υλικά της φύσης ή στολίδια από τα χεράκια σας. Δείτε μερικές ιδέες:

Γλάσο

• Γκανάζ σοκολάτας με κονιάκ
• Γλάσο λευκό για μπισκότα και κέικ
• Γλάσο λευκής σοκολάτας
• Λευκό γλάσο με καραμέλα
• Σαντιγί με κρέμα γάλακτος
• Πάστα σοκολάτας για διακόσμηση
• Κρέμα βουτύρου για επικάλυψη ή διακόσμηση 2

Διακόσμηση

• Σοκολατένιοι πολύχρωμοι αριθμοί
• Λαδόκολλα σε στρογγυλή φόρμα
• Κορνέ μιας χρήσης
• Σοκολάτα μαρμπρέ για διακόσμηση
• Φτιάχνω λουλούδια από καραμέλες
• Κάλυψη τούρτας με ζαχαρόπαστα
• Ρολάκια σοκολάτας
• Βασιλόπιτα αντίστροφης μέτρησης

Διαλέξτε λοιπόν τη βασιλόπιτα που ταιριάζει περισσότερο στα γούστα σας από όλες τις συνταγές βασιλόπιτας, μαγειρέψτε την, βάλτε μέσα και το πιο καλό σας νόμισμα και… Καλή σας χρονιά!

Πηγές

• http://www.diakonima.gr/
• http://alithinesgynaikes.gr/
• https://opyrros.wordpress.com/
• http://enosivourlioton.gr
• https://www.pirouni.gr/
• https://agonigrammi.wordpress.com/
• http://www.daddy-cool.gr/
• https://vanillaforbliss.wordpress.com/
• http://www.pontos-news.gr/
• https://radiomemory.gr
• http://www.alexpolisonline.com/
• http://www.ekpaideytikos.gr/
• http://www.iefimerida.gr/
• https://argolikivivliothiki.gr/